Proizvodnja i sakupljanje organskog lekovitog i aromatičnog bilja u Srbiji

dipl.inž. Ljubica Vukićević, rukovodilac Stručne službe Victoria Logistic

Upotreba lekovitog i aromatičnog bilja u lečenju ima dugu tradiciju. I pored ove primene, lekovito i aromatično bilje se sve više koristi u raznim granama industrije: farmaceutskoj, kozmetičkoj, hemijskoj, prehrambenoj, itd.

Proizvodnja lekovitog i aromatičnog bilja podrazumeva dobijanje sirovina branjem samoniklog bilja iz prirode (sakupljanje) i gajenjem na njivi (kultivacija, plantažna proizvodnja).

Sakupljanje samoniklog lekovitog i aromatičnog bilja je sastavni deo aktivnosti mnogih seoskih domaćinstava. Berači prodaju bilje direktno preduzećima ili su organizovani u beračke grupe gde je vođa grupe lice odgovorno za ubrane količine, kvalitet, i dr. Povećana tražnja za lekovitim i aromatičnim biljem dovela je do uvođenja velikog broja lekovitih vrsta u plantažnu proizvodnju. Gajenjem se dobija veća količina biljnih sirovina, postiže se ujednačen kvalitet, značajno se smanjuje pritisak na prirodne resurse. Danas je plantažna proizvodnja najvećim delom organizovana na porodičnim gazdinstvima, na parcelama veličine od nekoliko ari do nekoliko hektara, i najčešće se radi za poznatog kupca (kooperacija).

Radi sigurnijeg snabdevanja mnoga preduzeća organizuju samostalno gajenje lekovitog i aromatičnog bilja za proizvodnju različitih biljnih proizvoda (medicinski čajevi, filter čajevi, kapi, ekstrakti, etarska ulja, itd.) ili za izvoz.

Specifičnost tržišta lekovitog i aromatičnog bilja u Srbiji je prisustvo velikog broja aktera: berača (sakupljača), proizvođača gajenog bilja (poljoprivredna gazdinstva), privatnih preduzeća registrovanih za različite delatnosti kao što su gajenje, otkup, prerada, promet lekovitog i aromatičnog bilja i šumskih plodova, proizvodnja dijetetskih suplemenata i medicinskih sredstava, proizvodnja farmaceutskih proizvoda, proizvodnja i promet lekovitog i aromatičnog bilja i etarskih ulja, proizvodnja čajeva, veleprodaja, maloprodaja, uvoz dijetetskih proizvoda, potrošnja i dr.

Sektor lekovitog i aromatičnog bilja u Srbiji i tržište biljnih proizvoda su u fazi razvoja. Da bi se sektor brže i uspešnije razvijao, neophodno je preduzeti različite organizacione, ekonomske i zakonske mere i uključiti različite interesne grupe (relevantne državne institucije, privatna preduzeća iz sektora, međunarodne organizacije, pojedince, itd.). Pored slabe povezanosti aktera u sektoru, ne postoji veza ni sa ostalim privrednim granama, pogotovu nema čvrste veze sa agrarnim sektorom. Iz tog razloga neophodno je razvoj sektora integrisati u nacionalnu strategiju razvoja poljoprivrede, izraditi regionalne projekte za održivu proizvodnju i komercijalizaciju lekovitog bilja, na pojedinim gazdinstvima promeniti strukturu proizvodnje u korist lekovitog i aromatičnog bilja, izvršiti specijalizaciju proizvodnje u preduzećima, vršiti edukaciju stanovništva, horizontalno i vertikalno bolje povezati aktere u sektoru radi efikasnije iskorišćenosti resursa, koristiti  institucionalnu podršku države (na finansijskom i regulativnom planu) kao i motivisati investitore (domaće i strane) da ulažu u sektor u Srbiji.

Sakupljanje lekovitog i aromatičnog bilja

Sakupljanje iz prirode i dalje ima ključnu ulogu u trgovini biljnim sirovinama na međunarodnom tržištu, i to iz više razloga: mnoge biljne vrste je teško ili nemoguće kultivisati (imela, mahovine i dr.), mnoge se koriste u malim količinama, kvalitet nekih biljnih vrsta iz prirode je superioran, troškovi pri gajenju su visoki, neke vrste imaju dug životni ciklus kao i dugo razdoblje do faze žetve (divlji kesten, zova, lipa, glog i dr.). Evropske zemlje, a naročito mediteranske, poseduju veliki genetički potencijal kako samoniklih lekovitih biljaka, tako i gajenih. U Evropi se koristi nešto manje od 2.000 taksona lekovitog i aromatičnog bilja, a od toga je oko dve trećine (1.200) poreklom iz Evrope (Donelly et al., 2003).

Samoniklo lekovito bilje je dominantno zastupljeno u snabdevanju evropskog tržišta, i cena ovih sirovina je nešto niža u odnosu na sirovine koje se dobijaju iz plantažne proizvodnje. Sakupljanje je dominantno u Albaniji, Španiji, Mađarskoj i Turskoj. U Mađarskoj 30—50% bilja je sakupljeno iz prirode, u Nemačkoj između 50—70%, u Bugarskoj, 75—80%, dok je skoro 100% bilja u prometu u Albaniji dobijeno sakupljanjem (Adossides, 2003).

Sakupljanje lekovitog i aromatičnog bilja je važan ekonomski faktor u ruralnim područjima balkanskih zemalja gde, sem Rumunije, količine sakupljenog bilja premašuju količine gajenog. Bugarska i Albanija su u pogledu količina vodeći izvoznici, ne samo na tržištu EU, već i na svetskom tržištu (Bugarska spada među 10 najvećih zemalja izvoznica).

Prerađene ili delimično prerađene lekovite biljne sirovine i dalje imaju podređenu ulogu u izvozu u ovim zemljama. Biljne vrste koje se sakupljaju u najvećim količinama su: žalfija (Salvia sp.) u Albaniji i Bosni i Hercegovini, kleka (Juniperus communis) u BiH, šipurak (Rosa canina) u Bugarskoj, kopriva (Urtica dioica) i rastavić (Equisetum arvense) u Hrvatskoj, borovnica (Vaccinium mirtillus) i malina (Rubus idaeus) u Rumuniji (Kathe at al., 2003).

S obzirom na sve veću tražnju za lekovitim biljem, postavlja se pitanje da li su količine koje zahtevaju relevantne industrije dovoljne. Nema sumnje da većina lekovitog i aromatičnog bilja koje koristi industrija dolazi iz spontane flore (Handa, 2005), gde se više od 90% otkupi iz zemalja tzv.trećeg sveta. Prema nekim izveštajima 90% indijskog lekovitog bilja kojim snabdeva međunarodno tržište je samoniklo. Tek 20 od 400 biljnih vrsta nisu sakupljene iz prirode. Slična tendencija je i u Kini, gde od 5.000 vrsta sa lekovitim svojstvima 1.000—2.000 je u upotrebi, a samo 20% se dobija gajenjem. Ove zemlje su najveći izvoznici ali i potrošači lekovitog bilja u svetu (MaÅLtheÅL and MaÅLtheÅL, 2008). Do danas, sakupljanje je uglavnom dominantan način snabdevanja u područjima s niskim tehnološkim razvojem, posebno u Aziji, Africi, Srednjoj i Južnoj Americi, kao i Jugoistočnoj Evropi.

Lekovito i aromatično bilje se uglavnom izvozi u visoko razvijene zemlje koje retko koriste svoje prirodne resurse, odnosno koje su ograničile upotrebu ovih resursa. Uvoz biljnih sirovina na evropsko i severnoameričko tržište kao i u druge zemlje potiče prvenstveno iz azijskih zemalja: Kine, Hong Konga, Indije, Pakistana, Nepala, Šri Lanke, Butana, Bangladeša i afričkih zemalja poput Namibije i juga Afrike.

Danas su u Evropi pojedine lekovite i aromatične biljne vrste ugrožene prekomernom eksploatacijom i destruktivnim tehnikama sakupljanja, što dovodi do promene u strukturi ili čak potpunim uništavanjem staništa. Najveće promene staništa u XX veku izazvane su razvojem poljoprivredne proizvodnje.

Organska proizvodnja lekovitog i aromatičnog bilja

Srbija sa velikog dela svoje teritorije ima dobre uslove da sakuplja, gaji i prerađuje lekovito bilje i šumske plodove prema kriterijumima organske proizvodnje.

Stoga je sakupljanje lekovitog i aromatičnog bilja, kao i plantažna proizvodnja, aktivnost u okviru koje se ti principi mogu najefikasnije primeniti. Sakupljanje bilja i šumskih plodova ili divljeg voća u organskoj proizvodnji obavlja se po propisanom postupku sa tačno definisanih područja, dovoljno udaljenih od prometnih puteva i većih industrijskih postrojenja. Značajan deo teritorije Srbije pripada brdsko—planinskom području. Ova područja se odlikuju ekstenzivnom poljoprivrednom proizvodnjom, udaljena su od većih zagađivača i nemaju razvijenu infrastrukturu. Organska proizvodnja lekovitog i aromatičnog bilja u kombinaciji sa sakupljanjem samoniklog bilja i šumskih plodova može biti značajan pravac razvoja porodičnih gazdinstava u ovom području. U planinskim delovima Srbije postoje značajne površine zemljišta koje se duži vremenski period nisu koristile u poljoprivredne svrhe. Na ovakvim parcelama, kao i na planinskim livadama i pašnjacima postoji mogućnost da proizvodnja i sakupljanje lekovitog bilja u organskom režimu proizvodnje započne već u prvoj godini, bez perioda konverzije zemljišta.

Ova aktivnost se potpuno uklapa u politiku očuvanja prirode u brojnim područjima koja se nalaze pod zaštitom države (nacionalni parkovi, parkovi prirode, zaštićena područja). Uravnoteženi ekosistemi u okviru kojih se odvija organska proizvodnja bilja ujedno pružaju i zaštitu zemljišta, voda i biodiverziteta. Posebno je značajno da se na ovim područjima uz održivo gazdovanje šumama, obezbedi prostor za proizvodnju ,,zdrave hrane’’ i lekovitog bilja. U cilju masovnijeg razvoja organske proizvodnje neophodno je učešće državnih institucija, i to u smislu utvrđivanja strategije i neophodnih mera za promociju organske proizvodnje. Na taj način bi mogao da se sagleda i doprinos organske proizvodnje razvoju poljoprivrede Srbije kroz povećanje bruto domaćeg proizvoda, povećanje zaposlenosti u sektoru MSP, bolje korišćenje prirodnih resursa, ali i proširenje asortimana i izvoza organskih proizvoda (Ceranić i Paunović, 2010).

Zbog slabije tražnje na domaćem tržištu za organski proizvedenim biljnim sirovinama i biljnim proizvodima sakupljanje i gajenje u organskom režimu nije dovoljno razvijeno. Pojedina preduzeća su radila sertifikciju područja, ali ovaj vid sakupljanja nije zaživeo. Tražnja na međunarodnom tržištu je daleko veća, međutim u Srbiji ne postoje značajnije količine organski proizvedenog lekovitog bilja, sem manjih količina organski proizvedenih etarskih ulja, koje se izvozi.

Dobar primer je porodica Farago iz sela Orom kod Subotice, koja se opredelila za organsku proizvodnju začinskog i lekovitog bilja još 2005. godine. Proizvodnja se odvija na 10 ha od čega je 4 ha u zakupu. Pored kontrole i sertifikacije organske proizvodnje koju vrši sertifikaciona kuća OCS iz Subotice, proizvodnja na plantažama podleže kontroli odeljenja Zavoda za zaštitu prirode Srbije, koji vrši nadzor i odobrava gajenje zaštićenih vrsta lekovitog bilja. Na plantažama gaje 40 biljnih vrsta, od kojih je 20-ak lekovitih. Pored brojnih lekovitih i začinskih vrsta kao što su: beli slez, neven,matičnjak, bosiljak, estragon, hajdučka trava, kopriva, origano, majčina dušica, vranilova trava, miloduh, timijan, sitnolisna lipa i zova, oni proizvode seme i ulje uljane tikve, mungo i azuki pasulj, lan, kukuruz i ječam. Organski gajeno začinsko i lekovito bilje prodaju u prodavnicama zdrave hrane i drugim specijalizovanim prodavnicama širom Srbije kao i u megamarketima. Porodica Farago je pokrenula ovu proizvodnju sa idejom da izvoze, ali za sada su količine koje nude za strano tržište male, a na domaćem tržištu ne postoji dovoljna tražnja za ovim proizvodima.

Cena organski proizvedenog lekovitog bilja u poređenju sa konvencionalnim je najčešće za 20—30 % veća, mada postoje velika odstupanja u zavisnosti od ponude i tražnje. U nekim slučajevima, kada je tražnja veća od ponude, cene mogu biti i 100% veće od uobičajene.

Bilten "Za našu zemlju", broj 62, februar 2018.